Hervormde Kerk, Scherpenisse (2016)

Kerkgebouw

De eerste gegevens van een kerk of kapel te Scherpenisse dateren uit 1203, toen naast de kastheelheer van Poortvliet de geestelijke van "Scarpenesse" Baldewinus in een oorkonde werd genoteerd als getuige. Deze kerk was aan de heilige maagd Maria gewijd en behoorde tot het decanaat Zuid-Beveland en het kapittel van Oud-Munster in Utrecht. In de kerk waren drie kapellen; gewijd aan Sint Barbara, het Heilig Kruis en Sint Jan.

Scherpenisse Hervormde Kerk

De huidige Hervormde Kerk van Scherpenisse dateert uit de 15e eeuw. Omstreeks 1462 werd een nieuw koor gebouwd. De zijbeuken van de kerk ontstonden vermoedelijk rond 1500. De bedoeling was om een hoge kerktoren te bouwen, waarvoor grote steunberen werden gemetseld. Men is echter nooit hoger gekomen dan de eerste geleding, toen werd de bouw gestaakt, mogelijk in verband met geldgebrek door ondermeer overstromingen in de 16e eeuw zoals de Sint Felixvloed en de Allerheiligenvloed. Anderzijds kan het ook zijn dat de toren al tijdens de bouw ging scheefzakken en men het riskant vond om door te bouwen.
Het dwarsschip en het koor van de kerk werden in de 17e eeuw dusdanig bouwvallig dat de het koor van de kerk in 1685 dreigde in te storten. De toestand bleef slecht tot het midden van de 18e eeuw. Nadat stenen en kalk van de muren afvielen, werd de preekstoel en de zitplaatsen naar het kerkschip overgebracht en nadat twee jaar later opnieuw gruis op de preekstoel viel, wilde dominee Matthias Janssen geen dienst meer doen in dit bouwvallige gebouw. Geld voor herstel van de kerk ontbrak dus werd in 1753  om het koor en het dwarspand gesloopt. Een muur op de vroegere scheiding van schip en koor sloot nu de kerk af. Daarin kwam een raam dat in de jaren '70 van de 20e eeuw is dichtgemetseld.. In de kerk bevinden zich veel 17e-eeuwse voorwerpen zoals de preekstoel en een kroonluchter. De oudste grafzerk dateert uit 1441. De oudste van de drie kerkklokken is gegoten in 1484 door klokkengieter Sijmoen Waghevens uit Mechelen.
In 1971-1974 is de kerk gerestaureerd, gevolgd door de meest recente kerkrestauratie in 2009.

Eerste orgel

Al in 1563 stond er in de kerk van Scherpenisse een orgel, omdat in dat jaar de organist in de archiefstukken is vermeld. Na 1600, vermoedelijk aan het begin van de 17e eeuw, moet het instrument uit de kerk zijn verwijderd, nadat het sinds de Reformatie in onbruik zal zijn geraakt. Immers ook in het nabijlegen Tholen-Stad verdween in die tijd het orgel uit de kerk.

Huidig orgel

In 1907 bouwde Mart Vermeulen uit Woerden een tweeklaviers mechanisch orgel voor de Hervormde Kerk van Scherpenisse. Het instrument kreeg een aangehangen pedaal en is boven de (toren)ingang geplaatst. Het is een mechanisch orgel met 1044 pijpen. Hiervoor werd een prijs van f. 2500,- betaald. Het instrument is gedeeltelijk nieuw gemaakt en aangevuld met bestaand 18e- en 19e-eeuws materiaal van diverse oorsprong. Zo komt de windlade voor het bovenwerk uit Middelburg. Het orgel werd op 28 april 1907 in gebruik genomen. De bovenvelden in het front zijn loos, de overige sprekende frontpijpen bestaan uit de grootste pijpen van de Prestant 8 en Octaaf 4. Op het orgel staan twee witte engelen met bazuinen en in het midden David met de harp.

In 1952 is het orgel gerenoveerd en werden twee registers van het bovenwerk gewijzigd: Open fluit 4' en Vox Celesta 8' worden vervangen door Prestant 4' en Nasard 2 2/3'. De eerste werd van nieuw pijpwerk gemaakt, de tweede uit de Vox Celesta. Dit geschiedde door Fa. Koppejan. Ook werd de blaasbalg aangesloten op een elektrische windmachine. De voetbediening aan de achterzijde van de kas en de daaraan bevestigde schepbalgen liet men echter intact. Bij de kerkrestauratie in 1971/74 werden de laden gerestaureerd waarbij de cancellenramen van hechthouten dekplaten (boven en onder) werden voorzien. Voor de sleepafdichting werden telescoophulzen gebruikt. Tevens werd de trompet gesplitst in bas en diskant. Deze restauratie werd uitgevoerd door K.B. Blank & Zn. te Herwijnen in 1973. Omstreeks 1984 is de inliggende mechanische tremulant vervangen door een pneumatische.

Restauratie 2016

De restauratie is conserverend uitgevoerd. De dispositie wijzigingen van Koppejan alsmede de dekplaten en de deling van de Trompet door Blank zijn gehandhaafd. Zowel de orgelkast als alle inwendige onderdelen zijn schoongemaakt en waarnodig behandeld tegen houtworm.

De dubbelvouwbalg (224x110cm) is algeheel gerestaureerd inclusief het vernieuwen van de schanierpunten: het algeheel opnieuw beleren met wit rundleder, het afplakken van de vouwen en de bladen met papier, het nazien en verbeteren van de metalen scharen, het opnieuw zwarten van de scharen, het restaureren en vernieuwen van het leer van de van de ontlatingskleppen en afsluiters.

Balg

Windmachine en laden

De windmachine was geplaatst in een primitieve omkisting bestaande uit spaanplaat en piepschuim. Een nieuwe ventilatorkist is vervaardigd, geplaatst op veren om zo de doorgave van motorresonantie te minimaliseren. De kanalisatie tussen motor en balg is aangeplast aan de nieuwe ventilatorkist. Windkanalen zijn schoongemaakt en nagezien, en indien nodig aangeheeld in stijl. Losgelaten lijmverbindingen zijn herstelt en de belijming met wit rundleer gecontroleerd en waar nodig vervangen.

De windladen zijn na demontage uit het orgel overgebracht naar de werkplaatsen in Dordrecht en daar volgde de eerst schoonmaak en controle. De losse lijmverbindingen en scheuren zijn hersteld. Bij de laatste restauratie door Blank zijn de windladen gerestaureerd en is de boven- en onderkant van het cancellenraamwerk voorzien van een plaat multiplex (10 mm, afgewerkt met een eiken rand). Het ventiel leer bleek nog in uitstekende staat en is dan ook alleen schoongemaakt. Het leer van de pulpeten was echter versleten, deze zijn dan ook vernieuwd. Blank heeft telescopen aangebracht als sleepafdichting. De constructie is aangepast en de afdichtingen zijn vervangen door ‘Liegelind’ ringen zowel op de dekplaat als aan de onderzijde van de stokken.

Klaviatuur

De klaviatuur is schoongemaakt. De overmatige zijdelingse speling is weggenomen. Alle delen zijn nagezien en opgewerkt. De stiften werden opnieuw gericht, nieuwe stootkussens van druk vilt werden aangebracht. Het pedaal klavier is gerestaureerd waarbij de versleten toetsen zijn vervangen. De mechaniek is schoongemaakt (schimmel!) en hersteld. In de beukenhouten kapsels bleek veel active houtworm aanwezig. Deze zijn behandeld dan wel vervangen. Draadwerk en lederen moeren van de toetstractuur zijn waar noodzakelijk vernieuwd. De registermechaniek is gereinigd en hersteld, aanwezige overmatige speling weggenomen, torsie en draaipunten nagezien en hersteld, roest verwijderd van de metalen zwaarden en het ijzerwerk wordt opnieuw gezwart. De verbinding met de slepen is nagezien en zo nodig aangepast. De klavier bakstukken en registerknoppen zijn opnieuw gezwart.

Pijpwerk

Het pijpwerk is schoongemaakt en hersteld: nazien van de labia, de kernen en corpi van het labiaalpijpwerk, waar nodig reparaties uitvoeren, alles geheel in stijl van het bestaande pijpwerk en eerder uitgevoerde reparaties. De versuikerde of aangetaste voeten zijn vervangen.

De houten pijpen zijn ontdaan van afbladderende verf, waarna bijgewerkt. De corpi, pijpvoeten en voorslagen werden nagezien op lekkage en indien nodig hersteld. Het leer van de stoppen van de houten pijpen is indien nodig vervangen, afsluiting zijn gecontrolereerd en opgetimaliseerd.

De Trompet is geheel uitelkaar genomen en schoongemaakt. De belering nazien en indien nodig vernieuwd, koppen, kelen, tongen en wiggen nagezien en hersteld, stemkrukken afgeregeld op druk en oxidatie verwijderd. De aanspraak en klank is binnen het bestaande concept geëgaliseerd.

Montage

Nadat alle onderdelen waren gerestaureerd, zijn alle delen opnieuw verpakt en overgebracht naar de kerk, daar volgde de montage. Nadat alles opnieuw gemonteerd en afgeregeld was, is de intonatie van alle pijpen geëgaliseerd binnen de mogelijkheden van het concept.

Aanvullende informatie

  • Werkzaamheden: Restauratie
  • Locatie: Scherpenisse
  • Dispositie:
    Hoofdwerk, C-f3
    Cornet IV Disc. *
    Prestant 8'
    Bourdon 16'
    Holpijp 8' *
    Octaaf 4'
    Quint(fluit) 3' *
    Fluit 4' *
    Octaaf 2'
    Mixtuur II-IV
    Trompet 8' Bas/Disc.

    Bovenwerk, C-f3
    Holpijp 8' *
    Viool 8'
    Fluit 4' *
    Nasard 2 2/3'
    Prestant 4'
    Piccolo 2




    Pedaal, C-d1
    aangehangen aan Hoofdwerk









    Speelhulpen
    Manuaalkoppel (trede)
    Tremulant
    Ventiel

    Registers gemerkt met * bestaan geheel of grotendeels uit ouder materiaal.

    Samenstelling van de vulstemmen:

    Mixtuur II-IV
    C c0 c1 c2
    2 2/3 4 5 1/3 8
    2 2 2/3 4 5 1/3
      2 2 2/3 4
        2 2 2/3

     

    Cornet IV
    c1
    4
    2 2/3
    2
    1 3/5