Paris, Saint-Eustache (101/V/P, 1989)

Het orgel in St. Eustache, Parijs overtuigde de "Societé Académique d'Arts et Lettres" in Parijs zodanig dat zij hun "Médaille de Vermeïl" aan Jan L. van den Heuvel uitreikten in 1991 voor zijn aandeel in de franse orgelbouw kunst.

De kerk

De St. Eustache kerk werd tussen 1532 en 1640 gebouwd en is een van de belangrijkste kerken in Parijs. Gebouwd vlak bij het Louvre en het koninklijke paleis, was de St. Eustache een parochie en koninklijke kerk vanaf de 17e eeuw tot aan de franse revolutie.

Talloze belangrijke gebeurtenissen markeren haar historie. Richelieu, Jeanne Antoinette Poisson (de toekomstige Marquess de Pompadour) en Molière werden hier gedoopt. Louis XIV heilige communie vond plaats in de St. Eustache, zo ook de begrafenis van La Fontaine, Wolfgang Amadeus Mozart's moeder, en vele anderen.

De schrijver Voiture, de taalkundige Vaugelas, Furetière, de harlekijn Dominique Bensérade en Scaramouche were hier begraven.

De wereld wijde bekendheid van de St. Eustache is niet alleen te danken aan haar schitterende architectuur, maar ook dankzij haar muzikale traditie. Het huwlijk van Lulli, het laatste orgel concert van Remeau, de concerten van Berlioz, Franck, Liszt en vele anderen. Vanaf 1963 is Jean Guillou, virtuoos, improvisator en componist de titulair.

Het orgel

Naar aanleiding van het catastrofale resultaat van het werk geleverd door de orgelbouwer die in 1978 opdracht kreeg, besloot het stadsbestuur van Parijs in 1985 om een europese kompetitie te organiseren om een nieuw orgel te laten bouwen. Onder de geselecteerde orgelbouwers die werden toegestaan om een plan in te dienen kregen KLAIS en VAN DEN HEUVEL hetzelfde aantal stemmen van de "Commission des Orgues", De uiteindelijke keuze viel op de Nederlandse firma VAN DEN HEUVEL.

De bouw van het nieuwe instrument begon in de herfst van 1986, In augustus 1988 was het orgel gereed in de grote montagehal van de orgelbouwers. Op dat moment was het geheel bespeelbaar (met uitzondering van de frontpijpen die, samen met het kastwerk stevig verankerd waren aan de muren van de St. Eustache kerk). Tijdens de herfst van 1988 werd het orgel gedemonteerd en vervoerd naar Parijs, alwaar het geïnstalleerd werd op de galerij. De werkzaamheden waren voor de zomer van 1989 voltooid en de titulair kon in juni vele CD-opnamen realiseren. Op 21 september 1989 vond het ingebruiknemings recital plaats.

Het Van den Heuvel orgel is geheel nieuw met uitzondering van de kast met frontpijpen en een paar registers die opnieuw gebruikt konden worden (o.a. de Cor de Basset 8' gemaakt door de beroemde engelse orgelbouwer Henry Willis, die de stem gaf aan Joseph Bonnet, organist van de St. Eustache tussen 1906 en 1943).

Het nieuwe orgel heeft 5 manualen van 61 tonen (C-c⁴) en een pedaal van 32 tonen (C-g¹). De dispositie is uitzonderlijk rijk.
Het Positif beschikt over 18 stemmen het Grand-Orgue over 16 stemmen, het Récit Expressif (Zwelwerk) heeft 17 stemmen, het Grand-Choeur 19 stemmen, het Solo11 stemmen en het Pédale beschikt over 20 stemmen~ totaal 101 stemmen, 147 rijen pijpwerk en 8000 pijpen. Onder de vele ongebruikelijke karakteristieken van dit instrument zijn de volgende het meest vermeldenswaardig:

• de grote Plein-Jeu gebaseerd op de Montre 32' op het Grand-Orgue;
• de boventoonrij tot en met de None vanuit de 32', in het Pedaal (Théorbe 4 4/7', 3 5/9'), vanuit de 16' op het Grand-Choeur, vanuit de 8' op het Solo (Harmoniques 1 1/3', 1 1/7', 8/9'), en tot en met de Septième in 8' basis op het Positif;
• de Plein-Jeu Harmonique 2-8r. op het Grand-Choeur;
• een batterij Tuba's op het Grand-Choeur waarvan de top van de schalbekers in de richting van de kerk zijn gericht;
• de batterij tongwerken van het Récit gebaseerd op de Contre-Basson 32';
• de vijf sterke chamade tongwerken op het Solo met zes (!) verschillende van de bas- naar diskant oplopende winddrukken.

Onder de exceptionele kleuren kunnen ook die van de serie overblazende fluiten (8', 4', 2 2/3', 2', 1 3/5', 1') gerekend worden van het Solo; deze combinatie werd door Jean Guillou geïntroduceerd in de orgels van "Chant d'oiseau" te Brussel en de "Tonhalle" te Zürich. Het was ook Guillou's idee om de Sesquialtera op het Grand-Orgue te plaatsen, dit om nog meer solistische mogelijkheden op dit klavier te verkrijgen.

De Contre-Bombarde 32' werd niet genoemd in het officiële contract, maar de gebroeders Van den Heuvel vonden dat de bestaande Contre-Bombarde 32' (met houten schalbekers in een verhoudingsgewijs niet zo grote maatvoering) niet toereikend was voor zo'n groot instrument. Om deze reden werd o.a. deze nieuwe stem aan de Stad Parijs geschonken. Hiermee is het St. Eustache orgel het enige ter wereld dat over drie geheel zelfstandige 32' tongwerken beschikt.

Enige details

Toets- en registertractuur

Er zijn twee speeltafels met 5 manualen en 1 pedaalklavier de ene is vast ingebouwd op de galerij en de andere speeltafel is verrijdbaar in het schip van de kerk opgesteld. Beide speeltafels zijn identiek, maar die op de galerij is voorzien van een rijke, met de hand gesneden muzieklessenaar waarop het wapen van de Stad Parijs omgeven wordt door de tekst "SOLI DEO GLORIA"

Galerij speeltafel: de toetstractuur is direct mechanisch voor het Positif en Grand-Orgue en is uitgevoerd met permanente ingeschakelde Barkermachines voor Récit, Grand-Choeur, Solo en Pédale. Het Grand-Orgue is van een in- en uitschakelbare Barkermachine voorzien. Om het storende geluid van de Barkermachines te verminderen zijn deze geplaatst in een geluidsisolerende kamer met drievoudige wanden.

Verrijdbare speeltafel: De transmissie is electronisch uitgevoerd m.b.v. een bus systeem welke d.m.v. magneten is gekoppeld aan de mechanische tractuur tussen toets en Barkermachine. Dit systeem voorziet tevens in de extra speelhulpen en een setzer voor de twee speeltafels.

Een MIDI opnamesysteem maakt het mogelijk voor de organist om zijn spel vast te leggen en het orgel het later weer af te laten spelen.

Interne layout

De belangrijkste delen van het instrument zijn verdeeld over 5 niveau's:

• in het schip: de verrijdbare speeltafel;
• op het galerij niveau: de mechanische speeltafel, twee windmachines in geluidsdempende kisten, drie balgen, de maner met de Barkermachines, het Positif (Pos);
• op de eerste verdieping: Het Grand-Orgue (G-O), het Pédale (P1: tongwerken; P2: grote labialen; P3: kleine labialen) en de Tuba's van het Grand-Choeur (T). Een windmachine in geluidsdempende kist en acht balgen;
• op de tweede verdieping: het Récit (Réc) en het Grand-Choeur (G-Ch), twee windmachines in geluidsdempende kisten en zes balgen;
• op de derde verdieping: het Solo (S) met de Chamades (Ch), één windmachine in geluidsdempende kist en zes balgen.

Mahonie strappenhuizen dragen er toe bij dat ieder deel van het orgel makkelijk is te bereiken. De toegang naar de galerij en de wanden met deuren werden door Van den Heuvel gerealiseerd evenals de orgelkas restauratie en reconstructie van de verdwenen speeltafelwand en achterwand van het Positif.

Windvoorziening

Zes windmachines produceren de wind die nodig is voor de 8000 pijpen. De meest krachtige is voor de toevoer naar de pedaalwindladen en de Barkermachines. De ander windmachines staan allen dicht bij de 5 klavierafdelingen waarop ze aangesloten zijn. Alle motoren zijn geplaatst in geïsoleerde behuizingen. 23 balgen zorgen ervoor dat iedere afdeling de juiste winddruk ontvangt (vanaf 90 tot 175 mm).
Een bijzondere feit is dat iedere afdeling, behalve het Positif, minimaal drie verschillende winddrukken heeft: één voor de baskant, één voor het middendeel en één voor de diskant. Het Grand-Choeur heeft 4 verschillende winddrukken omdat de Tuba's op een aparte windlade staan die voorzien wordt van één winddruk van 150mm. Het Solo heeft 6 verschillende winddrukken, oplopend vanaf de baskant (105mm) tot in de diskant (167mm). Dit is uniek in de wereld.